🔴  Lives #BAC2024

À partir du 12 mai, révise le bac avec nous sur YouTube tous les soirs à 19h30 ! Découvrir la chaîne →

Intégration <FONT color="red"><b>(il faut avoir étudier au préalable le chapitre Primitives)</b></FONT>

Une sympathique limite - Exercice 1

30 min
50
Un classique !
Question 1
Soit nn un nombre entier naturel non nul. On pose :
un=(n!nn)1nu_n = \left( \dfrac{n!}{n^n} \right)^{\frac{1}{n}}

Déterminer, si elle existe, la limite \ell suivante :
=limn+un\ell = \lim_{n \longrightarrow +\infty} u_n

Correction
On constate que, pour tout nombre entier nn (non nul), le terme unu_n est strictement positif.
Donc, nous allons pouvoir introduire le logarithme népérien de unu_n afin d'éliminer la puissance en 1n\frac{1}{n}. On a alors :
ln(un)=ln((n!nn)1n)=1nln(n!nn)=1nln(n×(n1)××2×1n×n××n×n)\ln(u_n) = \ln \left( \left( \dfrac{n!}{n^n} \right)^{\frac{1}{n}} \right) = \frac{1}{n} \ln \left( \dfrac{n!}{n^n} \right) = \frac{1}{n} \ln \left( \dfrac{n \times (n-1) \times \cdots \times 2 \times 1}{n \times n \times \cdots \times n \times n} \right)
Comme nn un nombre entier naturel non nul on a donc :
ln(un)=1nln((n1)××2×1n××n×n)=1nln(n1n××2n×1n)\ln(u_n) = \frac{1}{n} \ln \left( \dfrac{(n-1) \times \cdots \times 2 \times 1}{ n \times \cdots \times n \times n} \right) = \frac{1}{n} \ln \left( \dfrac{n-1}{n} \times \cdots \times \dfrac{2}{n} \times \dfrac{1}{n} \right)
En faisant usage des propriétés algébriques du logarithme on a :
ln(un)=1n(ln(n1n)++ln(2n)+ln(1n))=1nk=1n1ln(kn)\ln(u_n) = \frac{1}{n} \left( \ln \left( \dfrac{n-1}{n} \right) + \cdots + \ln \left( \dfrac{2}{n} \right) + \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) \right) = \frac{1}{n} \sum_{k=1}^{n-1} \ln \left( \dfrac{k}{n} \right)
Ceci peut également s'écrire sous la forme :
ln(un)=1nk=1n1ln(0+k10n)\ln(u_n) = \frac{1}{n} \sum_{k=1}^{n-1} \ln \left( 0 + k\dfrac{1-0}{n} \right)
Ceci à la forme d'une somme de RiemannRiemann mais cette somme n'est pas égale à l'intégrale de xln(x)x \longrightarrow \ln(x) entre 00 et 11. En effet la fonction xln(x)x \longrightarrow \ln(x) n'est pas définie en 00, qui aurait été la borne inférieure. C'est pourquoi nous allons procéder à une autre technique : l'encadrement.
Pour 2kn12 \leqslant k \leqslant n-1 on a l'encadrement suivant (qui repose sur l'interprétation géométrique de l'intégrale) :
k1nknln(x)dx1nln(kn)knk+1nln(x)dx\int_{\frac{k-1}{n}}^{\frac{k}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{k}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{k}{n}}^{\frac{k+1}{n}} \ln(x) \, dx
Donc :
k=21n2nln(x)dx1nln(2n)2n3nln(x)dx\bullet \,\, k = 2 \,\,\, \Longrightarrow \,\,\, \int_{\frac{1}{n}}^{\frac{2}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{2}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{\frac{3}{n}} \ln(x) \, dx
k=32n3nln(x)dx1nln(3n)3n4nln(x)dx\bullet \,\, k = 3 \,\,\, \Longrightarrow \,\,\, \int_{\frac{2}{n}}^{\frac{3}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{3}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{3}{n}}^{\frac{4}{n}} \ln(x) \, dx
\vdots
k=n1n2nn1nln(x)dx1nln(n1n)n1nnnln(x)dx\bullet \,\, k = n-1 \,\,\, \Longrightarrow \,\,\, \int_{\frac{n-2}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{n-1}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{n-1}{n}}^{\frac{n}{n}} \ln(x) \, dx
Donc en additionnant, membres à membres, puis en faisant usage de la relation de ChaslesChasles, on a :
1nn1nln(x)dx1n(ln(2n)+ln(3n)++ln(n1n))2nnnln(x)dx\int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \left( \ln \left( \dfrac{2}{n} \right) + \ln \left( \dfrac{3}{n} \right) + \cdots + \ln \left( \dfrac{n-1}{n} \right) \right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{\frac{n}{n}} \ln(x) \, dx
Soit encore :
1nn1nln(x)dx1n(ln(1n)+ln(2n)+ln(3n)++ln(n1n)ln(1n))2n1ln(x)dx\int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \left( \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) + \ln \left( \dfrac{2}{n} \right) + \ln \left( \dfrac{3}{n} \right) + \cdots + \ln \left( \dfrac{n-1}{n} \right) - \ln \left( \dfrac{1}{n} \right)\right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx
De même :
1nn1nln(x)dx1n(k=1n1ln(kn)ln(1n))2n1ln(x)dx\int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \left( \sum_{k=1}^{n-1} \ln \left( \dfrac{k}{n} \right) - \ln \left( \dfrac{1}{n} \right)\right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx
D'où :
1nn1nln(x)dx1nk=1n1ln(kn)1nln(1n)2n1ln(x)dx\int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \dfrac{1}{n} \sum_{k=1}^{n-1} \ln \left( \dfrac{k}{n} \right) - \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx
Egalement :
1nn1nln(x)dxln(un)1nln(1n)2n1ln(x)dx\int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \leqslant \ln(u_n) - \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) \leqslant \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx
Posons :
mn=1nn1nln(x)dxetMn=2n1ln(x)dxm_n = \int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx \hspace{1cm} et \hspace{1cm} M_n = \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx
Ce qui nous permet d'écrire que :
mnln(un)1nln(1n)Mnm_n \leqslant \ln(u_n) - \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) \leqslant M_n
On a alors :
mn=1nn1nln(x)dx=[xln(x)x]1nn1n=n1nln(n1n)n1n1nln(1n)+1nm_n = \int_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} \ln(x) \, dx = [x \ln(x) - x]_{\frac{1}{n}}^{\frac{n-1}{n}} = \frac{n-1}{n} \ln\left( \dfrac{n-1}{n} \right) - \frac{n-1}{n} - \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right) + \frac{1}{n}
Soit encore :
mn=(11n)ln(11n)n2n1nln(1n)=(11n)ln(11n)(12n)1nln(1n)m_n = \left( 1 - \frac{1}{n} \right) \ln\left( 1 - \frac{1}{n} \right) - \frac{n-2}{n} - \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right) = \left( 1 - \frac{1}{n} \right) \ln\left( 1 - \frac{1}{n} \right) - \left( 1 - \frac{2}{n} \right) - \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right)
Passons maintenant à la limite lorsque n+n \longrightarrow +\infty. Ainsi :
limn+mn=limn+((11n)ln(11n)(12n)1nln(1n))\lim_{n \longrightarrow +\infty} m_n = \lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( \left( 1 - \frac{1}{n} \right) \ln\left( 1 - \frac{1}{n} \right) - \left( 1 - \frac{2}{n} \right) - \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right) \right)
Ce qui nous donne :
limn+mn=limn+(11n)ln(11n)limn+(12n)limn+1nln(1n)\lim_{n \longrightarrow +\infty} m_n = \lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( 1 - \frac{1}{n} \right) \ln\left( 1 - \frac{1}{n} \right) - \lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( 1 - \frac{2}{n} \right) - \lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right)
Avec les limites (classiques) suivantes :
limn+(11n)ln(11n)=limn+1nln(1n)=0\lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( 1 - \frac{1}{n} \right) \ln\left( 1 - \frac{1}{n} \right) = \lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{1}{n} \ln\left( \dfrac{1}{n} \right) = 0
Et :
limn+(12n)=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( 1 - \frac{2}{n} \right) = 1
On obtient alors :
limn+mn=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} m_n = - 1
Puis :
Mn=2n1ln(x)dx=[xln(x)x]2n1=1ln(1)12nln(2n)+2n=12nln(2n)+2nM_n = \int_{\frac{2}{n}}^{1} \ln(x) \, dx = [x \ln(x) - x]_{\frac{2}{n}}^{1} = 1\ln\left( 1 \right) - 1 - \frac{2}{n} \ln\left( \dfrac{2}{n} \right) + \frac{2}{n} = - 1 - \frac{2}{n} \ln\left( \dfrac{2}{n} \right) + \frac{2}{n}
Soit encore :
Passons maintenant à la limite lorsque n+n \longrightarrow +\infty. Ainsi :
limn+Mn=limn+(12nln(2n)+2n)=1limn+2nln(2n)+limn+2n\lim_{n \longrightarrow +\infty} M_n = \lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( - 1 - \frac{2}{n} \ln\left( \dfrac{2}{n} \right) + \frac{2}{n} \right) = - 1 - \lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{2}{n} \ln\left( \dfrac{2}{n} \right) + \lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{2}{n}
Avec les limites (classiques) suivantes :
limn+2nln(2n)+limn+2n=0\lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{2}{n} \ln\left( \dfrac{2}{n} \right) + \lim_{n \longrightarrow +\infty} \frac{2}{n} = 0
On obtient alors :
limn+Mn=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} M_n = - 1
On constate que limn+mn=limn+Mn=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} m_n = \lim_{n \longrightarrow +\infty} M_n = - 1. Donc, en vertu du théorème de l'encadrement, on peut affirmer que :
limn+(ln(un)1nln(1n))=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} \left( \ln(u_n) - \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) \right) = - 1
Ce qui nous permet d'écrire que :
limn+ln(un)limn+1nln(1n)=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} \ln(u_n) - \lim_{n \longrightarrow +\infty} \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) = - 1
Cependant, on sait que limn+1nln(1n)\lim_{n \longrightarrow +\infty} \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right). Donc :
limn+ln(un)0=1limn+ln(un)=1\lim_{n \longrightarrow +\infty} \ln(u_n) - 0 = - 1 \,\,\, \Longleftrightarrow \,\,\, \lim_{n \longrightarrow +\infty} \ln(u_n) = - 1
En introduisant maintenant l'exponentielle, on a :
elimn+ln(un)=e1limn+eln(un)=1ee^{\displaystyle{\lim_{n \longrightarrow +\infty}} \ln(u_n)} = e^{- 1} \,\,\, \Longleftrightarrow \,\,\, \lim_{n \longrightarrow +\infty} e^{\ln(u_n)} = \dfrac{1}{e}
On trouve alors :
limn+un=1e\lim_{n \longrightarrow +\infty} u_n = \dfrac{1}{e}
Finalement :
=1e\ell = \dfrac{1}{e}
Remarque:{\color{blue}{\bf{\clubsuit \,\, Remarque :}}}
Pour calculer la limite limn+1nln(1n)\lim_{n \longrightarrow +\infty} \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) il suffit de poser X=1nX = \dfrac{1}{n}. Ainsi lorsque n+n \longrightarrow +\infty on a X0X \longrightarrow 0. De fait :
limn+1nln(1n)=limX0Xln(X)\lim_{n \longrightarrow +\infty} \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) = \lim_{X \longrightarrow 0} X \ln \left( X \right)
Puis, par croissances comparées entre le polynôme du premier degré XX et le terme logarithmique ln(X)\ln(X) on peut affirmer que :
limX0Xln(X)=0\lim_{X \longrightarrow 0} X \ln \left( X \right) = 0
Et de fait :
limn+1nln(1n)=0\lim_{n \longrightarrow +\infty} \dfrac{1}{n} \ln \left( \dfrac{1}{n} \right) = 0